Verandering van tijdperk: vijf crisissen en één middenveld
Verschillende sprekers brachten dezelfde diagnose. We leven niet zomaar in een tijdperk van verandering, maar in een verandering van tijdperk.
Khalid Benhaddou benoemde vijf samenlopende crisissen:
-
-
politieke crisis (verschuivende macht, lokaal vs internationaal)
-
economische crisis (impact van AI op werk en ongelijkheid)
-
ecologische crisis (klimaat en grenzen aan groei)
-
culturele crisis (spanningen tussen groepen, botsende waarden)
-
sociale crisis (hyperdiversiteit, fragmentatie en eenzaamheid)
-
Daarbovenop wees hij op de erosie van sociaal kapitaal. Doorgedreven individualisering leidt tot atomisering en fragmentatie. Grote verbindende verhalen, zoals godsdienst, natiestaat of klassiek groeidenken, hebben hun vanzelfsprekendheid verloren. Er is minder gemeenschap en tegelijk meer staat nodig, maar die staat kan het niet alleen.
De ID-dagen 2025 maakten duidelijk dat het middenveld precies in die breuklijnen staat. Met nieuwe vragen rond legitimiteit, representativiteit en vertrouwen, maar ook met een unieke rol als bruggenbouwer.
Vernieuwing van het middenveld
De uitdagingen voor het middenveld werden niet onder de mat geveegd. De vanzelfsprekende legitimiteit is weg, er is een crisis van waarheid en vertrouwen en klassieke achterbanstructuren bestaan sociologisch niet meer. Veel besturen en teams zijn nog te homogeen, professionalisering en projectlogica dreigen vrijwilligers af te stoten en marktlogica sijpelt binnen in taal en werking. Gen Z verwacht snelle en tastbare impact en haakt af als die uitblijft.
Toch lag de focus tijdens de ID-dagen 2025 op vernieuwing. Community building werd naar voren geschoven als kernopdracht boven louter dienstverlening. Sociaal kapitaal opbouwen, ontbureaucratiseren en opnieuw meer tijd maken voor mensenwerk kwamen telkens terug.
Daarnaast klinkt steeds luider de vraag naar een nieuw moreel verhaal voor het middenveld, waarin solidariteit, rechtvaardigheid, verantwoordelijkheid en wederkerigheid centraal staan. Niet alleen reageren op beleid, maar ook alternatieven aandragen, cocreatie met burgers organiseren en ervaringsdeskundigheid voluit inzetten. De ID-dagen toonden dat die beweging al volop bezig is.
Philipp Blom en Ico Maly: een nieuw verhaal, een assertief middenveld
Philipp Blom plaatste de ontwikkelingen in een breed historisch kader. Hij vergeleek de huidige wereld met de negentiende eeuw, met drie grote invloedsferen – Verenigde Staten, Rusland en China – en een reëel risico op conflict in en rond Europa. Technologische ontwikkelingen gaan sneller dan de samenleving kan verwerken, extremisme past in het businessmodel van een deel van de techindustrie en de belofte van sociale vooruitgang door hard werken geldt niet langer voor iedereen.
De financiële elite wordt almaar rijker, grote groepen voelen dat het systeem niet meer voor hen werkt en haken af. Tegelijk is het Europese narratief verzwakt. Blom riep op om een nieuw verhaal te bouwen dat vertrekt van netwerkdenken, groene transitie en de gezamenlijke Europese erfenis, met aandacht voor innovatie, feminisme en sociale rechten. Democratie vraagt actieve verdediging, meer Europese autonomie en een consequente inzet op herverdeling en goed bestuur.
Ico Maly zoomde in op nieuw rechts en metapolitiek. Rechts heeft zich sinds de jaren zeventig opnieuw georganiseerd, transnationaal en zeer mediagevoelig. Nieuw rechts vertrekt van een organische groepslogica, vindt ongelijkheid aanvaardbaar en vult democratische begrippen anders in, zonder de woorden zelf los te laten. Het gaat niet meer om een randfenomeen, maar om een stroming die ook in grote partijen zichtbaar is.
Vanuit die analyse stelde hij de vraag wat er moet gebeuren om het middenveld assertiever te maken. We weten met zijn allen dat de democratie aan het afkalven is en dat het middenveld onder druk staat. Volgens Maly is het tijd om een tegenbeweging op te bouwen en digitalisering en digitale cultuur eindelijk ernstig te nemen. Bewegingen moeten analoog mensen blijven mobiliseren, maar ook de communicatie rond die beweging zelf in handen nemen.
Vandaag wordt de beeldvorming rond bijvoorbeeld een betoging vaak gedomineerd door mainstream media en politieke partijen die de boodschap niet altijd genegen zijn. Daarom pleitte hij voor een netwerk van communicatiestructuren: influencers, pagina’s en kanalen die blijvend communiceren rond een doelstelling en die doelstelling normaliseren. In zijn woorden moet het middenveld evolueren van een veilige ruimte naar een moedige, brave space, waar men niet bang is voor conflict en duidelijk kleur durft bekennen.
Een assertief middenveld is in zijn ogen een middenveld dat niet bang is voor zijn eigen schaduw en opkomt voor de mensen die het nodig hebben, ook als dat ingaat tegen de tijdsgeest.
Klimaat, ruimte en derde plekken
Leo Van Broeck herinnerde iedereen aan de klimaaturgentie, die groter is dan velen denken en haaks staat op onze huidige ruimtelijke ordening. Klassieke verkavelingen en lintbebouwing zijn op termijn niet houdbaar. Coöperatief ondernemen werd gepresenteerd als een manier om verbinding te creëren, ook tussen wat we gewoonlijk links en rechts noemen.
In het luik over derde plekken werd duidelijk hoe groot de kloof is tussen organisaties met een overaanbod aan ruimte en mensen en groepen met een chronisch ruimtetekort. Derde plekken proberen die onrechtvaardigheid recht te trekken. Het zijn ruimten waar niets moet, waar mensen op verhaal kunnen komen en waar ontmoeting en nabijheid centraal staan. Ze vormen een alternatief voor overgeprogrammeerde centra waar regels en procedures soms de spontaniteit fnuiken.
Financiering blijft een uitdaging, maar verschillende projecten kiezen bewust voor meervoudige waardecreatie. Ze combineren sociale en economische impact, werken met diverse inkomsten en bewaken tegelijk de laagdrempeligheid voor gebruikers. Simpele ingrepen, zoals verwarming, verzekering en internet, kunnen al veel mogelijk maken. Tegelijk klinkt de oproep om open over geld te spreken: het werk van deze plekers is maatschappelijk meer dan waard.
Operatie Energiewijken: het middenveld als missing link
In de sessie over Operatie Energiewijken maakte Tom Leenders van Architecture Workroom Brussels de uitdaging tastbaar. Veel mensen kunnen of willen hun woning niet renoveren, zelfs als er premies of leningen bestaan. De verhalen van Agnes, 75 jaar, die geen voordeel ziet in een renovatie, of van gezinnen met een klein budget die enkel kleine ingrepen kunnen doen, illustreren waar het schuurt.
Een aanpak wijk per wijk neemt iedereen mee, maar vraagt de inzet van veel lokale spelers. Overheid en markt kunnen het niet alleen. Samenwerking met het middenveld is noodzakelijk om tot inclusieve oplossingen te komen. Het voorbeeld van een warmtenet in de Gentse wijk Muide Meulestede, gevoed door een geothermische centrale onder het lokale voetbalplein, laat zien wat er mogelijk is. Als het van beweging.net afhangt, krijgt dit soort projecten in andere wijken navolging.
De ID-dagen 2025 maakten duidelijk dat de klimaattransitie niet alleen technisch, maar vooral ook sociaal en democratisch is, en dat het middenveld daar een sleutelrol in speelt.
AI als bondgenoot van het middenveld
Jackie Janssens schetste artificiële intelligentie als een mogelijke grootste bondgenoot van een middenveld dat onder druk staat. De centrale vraag bij elke toepassing is volgens hem eenvoudig en streng: is het menselijk en wenselijk.
Hij toonde hoe AI repetitieve administratie kan overnemen, zodat tijd vrijkomt voor menselijk contact. In plaats van dagen te verliezen aan formulieren en rapportering, kunnen medewerkers meer investeren in begeleiding, ontmoeting en organisatieopbouw. AI kan grote hoeveelheden data analyseren, scenario’s uittekenen, signalen van kwetsbaarheid sneller detecteren en beleidsplannen spiegelen aan de waarden en memoranda van het middenveld. Ook matching van vrijwilligers en hypergepersonaliseerd onderwijs kwamen aan bod.
Maar dat werkt alleen als het moreel kompas bij de mens blijft. Transparantie over AI-gebruik, keuzevrijheid voor burgers en de garantie dat er altijd een mens beschikbaar is, zijn voor Janssens geen detail. Hij riep het middenveld op om ook bewust te kiezen voor Europese tools die Europese waarden en wetgeving respecteren. Op de ID-dagen 2025 klonk zo geen technologische angst, maar een uitnodiging om AI actief in te zetten voor een menselijker samenleving.
Recht en democratie: See you in court
In de sessie “See you in court” legden Lode Vermeersch en Patricia Popelier de juridische bril op. Hoe zit het met de ruimte die het middenveld vandaag krijgt en helpt stappen naar de rechtbank om die ruimte te beschermen of terug te winnen.
Vermeersch gaf een helder overzicht van civiele ruimte en manieren waarop die kan worden ingeperkt. Hij liet zien hoe organisaties zich kunnen wapenen en hoe belangrijk het is om bewust te kiezen tussen samenwerking en conflictgerichte strategieën.
Popelier ging in op strategisch procederen, onder meer via de case Dryade, die naar de Raad van State stapte. Zij toonde welke voorwaarden nodig zijn om als organisatie naar de rechter te trekken en wees tegelijk op een verontrustende evolutie: arresten worden niet altijd nageleefd. Dat roept fundamentele vragen op over de scheiding der machten en de bescherming van grondrechten.
In de vragenronde kwamen twijfels en frustraties naar boven: procederen is zwaar, samenwerken lukt niet altijd en de aangekondigde herziening van artikel 23 baart velen zorgen. De oproep was helder: niet zwijgen, maar samen blijven opkomen voor de grondwet. De ID-dagen 2025 lieten zien dat het middenveld ook in de rechtszaal een rol te spelen heeft.
Activisme dat werkt
In de vorming “Vormen van activisme” werd de vraag gesteld wat activisme vandaag betekent. Als activisme actie ondernemen is tegen beleid waar je het niet mee eens bent, dan bleek bijna iedereen in de zaal in meerdere of mindere mate activist te zijn. Dat is hoopgevend in tijden waarin activisme al te snel op één hoop wordt gegooid met extremisme.
Helena Baeck van Ella vzw gaf een interactieve sessie met een divers publiek, van gelegenheidsboycotters en betogers tot vurige verdedigers van burgerlijke ongehoorzaamheid. De hoopvolle kernboodschap waarmee veel deelnemers naar buiten gingen: ook het alternatief organiseren van andere vormen van samenleven en werken is een vorm van activisme. Niet alleen protest, maar ook nieuwe praktijken uitbouwen is politiek en maatschappelijk betekenisvol.
Daarop bouwde Sarah Scheepers, eveneens van Ella vzw, verder met een workshop powermapping. Deelnemers werden uitgedaagd om de strategische kant van activisme niet te vergeten en na te denken over macht, bondgenoten, weerstand en haalbare stappen. Zo tekenden de ID-dagen 2025 een beeld van activisme dat tegelijk betrokken, creatief en doordacht is.
Gen Z aan boord
Omdat het klassieke middenveld moeilijk jongeren bereikt, gaven de ID-dagen 2025 hen zelf het woord in een panel “Gen Z aan boord”, onder begeleiding van Simon Bellens. Met Chelsea Nshuti van Jong CD&V, Anna Roos van de Vlaamse Jeugdraad en activiste Hanna De Boe zaten drie verschillende stemmen rond de tafel.
Ze verschillen in stijl en aanpak, maar enkele lijnen kwamen duidelijk naar voren. Jongeren engageren zich als het hen raakt. Thema’s als Palestina en Soedan, klimaat en onrecht zijn concreet genoeg om hen in beweging te brengen. Ze praten graag mee, maar voelen zich lang niet altijd vertegenwoordigd in klassieke structuren en raden. Dat ze hier een podium kregen, ervoeren ze als een stap in de goede richting.
Tegelijk klonk een heldere boodschap over taal en vormgeving. Branding en communicatie op maat, met herkenbare beelden, formats en kanalen, kunnen het verschil maken. Jongeren willen niet alleen aangesproken worden, maar ook echt betrokken worden, met echte verantwoordelijkheid.
Communicatie en het moedige middenveld: Reinout Van Zandycke
De vraag hoe het middenveld zich sterker kan positioneren in dit veranderende landschap kwam scherp naar voren in de bijdrage van Reinout Van Zandycke. Moet het middenveld rebranden? Zijn antwoord was nuchter: neen. Moet het middenveld anders communiceren? Absoluut.
Volgens hem moet het online verhaal vooral leiden naar het offline verhaal. Je kan perfect vertrekken vanuit wat er offline al gebeurt, want daar ligt de kern van het middenveld: echte ontmoeting, gesprek en solidariteit. Tegelijk heb je een constante toeleiding van nieuwe mensen nodig, en die bereik je het makkelijkst digitaal. Het is geen keuze tussen online of offline, maar een én én-verhaal.
Ook Reinout pleitte voor meer assertiviteit, in lijn met de analyse van Ico Maly. Te vaak laten we de publieke arena en de digitale ruimte over aan de luidste, extreme stemmen. Als middenveldorganisaties zelf niet in de arena stappen, kunnen we moeilijk verwachten dat democratische principes vanzelf overeind blijven. Hij sprak expliciet over de nood aan een moedig middenveld, dat zijn verhaal niet wegmoffelt, maar ervoor gaat staan.
Daarom pleitte hij voor een veel meer gecoördineerde aanpak. De sterkte van het middenveld is de sterke offline aanwezigheid in buurten, verenigingen en organisaties. Door die te verbinden met een doordacht digitaal verhaal, kunnen krachten gebundeld worden tegen extremen. Een moedig middenveld durft zichtbaar te zijn, ook als de wind op korte termijn tegen zit.
Een afsluiter die van ludiek naar pakkend ging
De slotnamiddag van de ID-dagen 2025 bracht alles samen aan de Tafel van Bert. Met scherpe maar speelse vragen loodste Bert Gabriëls politici, jongeren en middenveldvertegenwoordigers door twee dagen inzichten en discussie. Het gesprek was tegelijk luchtig en kritisch en hield een spiegel voor aan alles wat in de zalen leefde.
Het koor Onze Rijkdom zorgde voor muzikale intermezzo’s die licht en speels begonnen en gaandeweg steeds pakkender werden. Bij het laatste lied hing er een voelbare stilte in de zaal. Veel deelnemers voelden opnieuw waarom ze zich engageren in het middenveld.
Onze voorzitter Julie Hendrickx Devos sloot de ID-dagen 2025 af met een speech waarin ze zichtbaar trots terugblikte op de sterke opkomst, de open gesprekken en de vele concrete ideeën die waren ontstaan. In haar slotwoorden benadrukte ze dat het middenveld de vinger aan de pols van de samenleving is: via het middenveld brengen we noden en onrechtvaardigheden naar het beleid, en tegelijk vervullen we onze labo-rol voor nieuwe initiatieven. Bij beweging.net geloven we niet dat de samenleving ons overkomt, maar dat ze maakbaar is en grotendeels door onszelf wordt gevormd. Onze grootste doelstelling is het sociaal kapitaal van menselijke relaties en verbinding bewaken, versterken en verder uitbouwen. Toen het koor inzette voor het laatste lied, was Julie merkbaar geëmotioneerd. Dat beeld vat deze editie mooi samen: inhoud en emotie, scherpte en warmte, met het middenveld pal in het centrum.
Samen verder na de ID-dagen 2025
De ID-dagen 2025 waren veel meer dan een reeks lezingen en workshops. In Afterworkspace, gangen en pauzes ontstonden nieuwe contacten, plannen en samenwerkingen.
De kernboodschap blijft nazinderen. Het middenveld heeft ruimte en mag die durven innemen. We hoeven niet alleen te reageren op verandering, we mogen mee het nieuwe verhaal schrijven. Als expertise, verbeelding en engagement samen blijven komen zoals tijdens de ID-dagen 2025, staat het middenveld sterker dan ooit.
Wil je meer lezen over de ID-dagen zelf? Dat kan hier.
We zien je graag op onze ID-dagen van 2027!
