Elektriciteit zit in het hart van het klimaat- en energiedebat. Positieve elektrificering van transport, gebouwenverwarming en delen van de industrie zullen de vraag naar elektriciteit alleen maar opdrijven in de toekomst, ondanks de vooruitgang in energie-efficiëntie. De productie van elektriciteit is snel aan het vergroenen. Zon en wind staan bovenaan het klassement van investeringen in nieuwe capaciteit. Flexibel gebruik en opslag van elektriciteit zullen de sleutel zijn tot het in evenwicht houden van ons net.

Tegen deze achtergrond verdient de toekomst van kernenergie, en in het bijzonder de levensverwachting van bestaande kerncentrales een evenwichtige en geïnformeerde discussie. We staan in dit artikel stil bij de Belgische kernuitstap en haar klimaatimpact.

Waarom zou je in hemelsnaam een emissievrije productie stil leggen?

Het federaal parlement besliste in 2003 om de Belgische kerncentrales te sluiten na 40 jaar levensduur. De eerste zouden sluiten in 2015, de laatste in 2025.(1) Die kalender werd later aangepast, toen de oudste kerncentrales tien jaar respijt kregen.

Kernenergie dekt in normale jaren ongeveer de helft van de Belgische elektriciteit. De beslissing om desalniettemin kernenergie te vervangen door andere bronnen was ingegeven door drie als te belangrijk beschouwde nadelen. Dat waren het risico op ongevallen, de proliferatie en het radioactief afval. Het is nuttig ons deze redenen te herinneren. Het waren de – late – nadagen van Tsjernobyl en Fukushima moest nog komen. De Koude Oorlog was voorbij, maar geopolitieke spanningen met nucleaire dimensies waren verre van verdwenen; ze zijn dat trouwens nog altijd niet. Decennia van onderzoek hadden ook nog geen beslissing opgeleverd over wat te doen met het langlevend radioactief afval; twee decennia later weten we het nog altijd niet.

Het parlement stemde de wet: bevoorradingszekerheid van onze elektriciteitsvoorziening zou het voorwerp gaan uitmaken van indicatieve inschattingen over tien jaar.

Dat was 2003.

In 1988 installeerde de internationale gemeenschap het Intergovernmental Panel on Climate Change. Het VN Klimaatverdrag werd bezegeld in 1992. Het beroemde Kyotoprotocol dateert van 1997. In 2001 was België als voorzitter van de Europese Raad, en in het bijzonder toenmalig staatssecretaris Deleuze, instrumenteel in het redden van dat Kyotoprotocol in Marrakesh, Marokko.

Om maar te zeggen dat de klimaatproblematiek verre van een onbekende was toen diezelfde Olivier Deleuze in 2003 mede architect was van de wet op de kernuitstap. Sommigen zeggen graag dat de kernuitstap is beslist zonder de consequenties voor de uitstoot van broeikasgassen door te denken. Dit was niet het geval in de parlementaire Belgische kernuitstap discussie. De geïnteresseerde historicus zal uit lectuur van de uitgebreide parlementaire verslagen kunnen bevestigen dat klimaat centraal stond in die discussies.(2) En toch zette de regering zette door met de kernuitstap: ze hoopte of verwachtte dat energiebesparing de gedeeltelijke vervanging van kerncentrales door fossiele centrales zou opvangen. De realiteit is natuurlijk anders uitgedraaid.

Het gaat vooruit

Vandaag is de nieuwe federale regering vastbesloten de kerncentrales te sluiten tussen 2022 en 2025. Dat staat zo in het regeerakkoord, en in de beleidsnota van minister Tinne Van der Straeten. Alleen als er een acuut probleem van bevoorradingszekerheid dreigt, zal de regering in gesprek treden met Engie Electrabel om enkele reactoren langer open te houden.

Tot vandaag zijn die voorbije 17 jaren gepasseerd met slechts een ernstige poging(3) om de kernuitstap gedegen voor te bereiden en voldoende alternatieve capaciteit te verzekeren tegen 2025. Dat betekent echter niet dat de energiemarkt stil stond.

Groene stroom uit zon, wind en biomassa nam in België sterk toe, ondersteund door subsidies in allerlei vormen en gedaanten. De verwachting is dat deze bronnen zullen blijven groeien, en steeds minder subsidies nodig zullen hebben. Groene stroom stond in 2020 voor 19% van de Belgische elektriciteitsmix.(4) Al naar gelang de aannames van verschillende projecties kan dit aandeel tegen 2030 50% bedragen.

België heeft vandaag al een van de best verbonden elektriciteitsnetten met het buitenland. Dit staat ons toe om elektriciteit in te voeren als het nodig is, of er uit te voeren als er hier overschotten zijn. Hoogspanningsnetbeheerder Elia wil deze interconnecties met het buitenland nog verder uitbreiden. Recent kondigde minister Van der Straeten zelfs aan met Denemarken te willen bestuderen of een rechtstreekse link naar Denemarken interessant zou zijn. Een lovenswaardig plan. Al zou een gecoördineerde aanpak van het Noordzeenet nog beter zijn. België heeft in 2021 als voorzitter van het North Seas Energy Collaboration platform bovendien een unieke opportuniteit om dit te versnellen.

Hoopvolle evoluties. Toch is er de inschatting van Elia dat in 2025 de bevoorradingszekerheid niet voldoende verzekerd zal zijn.(5) In mensentaal betekent dit dat Elia problemen verwacht op basis van een berekening hoeveel elektriciteit er nodig zal zijn in België en wie er normaal gezien beschikbaar zal zijn om deze te leveren. Vooral lange, koude, windstille periodes zijn potentieel moeilijk overbrugbaar. Niet iedereen volgt Elia in die analyse. Zo heeft de regulator CREG haar bedenkingen. En zo zijn als gevolg van de klimaatverandering de Belgische winters nu al minder streng, blijkt uit onderzoek van de VUB. Elia zou ook te pessimistisch zijn over de beschikbaarheid van centrales buiten onze grenzen en de rendabiliteit van investeringen in de markt. Elia verwacht overigens zelf dat na verloop van enkele jaren de tekorten vanzelf verminderen, omdat investeerders hun kans zullen ruiken en nieuwe projecten zullen bouwen.

In ieder geval waren de ingeschatte tekorten van die aard dat minister Marghem in de vorige federale regering begon aan de voorbereiding van een zogenaamde capaciteitsvergoeding, het capacity remuneration mechanism (CRM). De nieuwe regering zet deze onverdroten verder. De bedoeling is om via een veiling vier jaar op voorhand voldoende vermogen onder contract vast te leggen die dan in 2025 de elektriciteitsvraag moet kunnen dekken. Vervolgens blijven we die jaarlijkse veilingen herhalen tot er zich geen probleem meer stelt.

De hoop is dat dit investeerders voldoende vertrouwen zal geven om te investeren in de Belgische markt. Het zwalpend beleid van de afgelopen jaren en de continue politieke discussies over het al dan niet behouden van de kernuitstap holden dat vertrouwen immers danig uit. Een contract voor een vergoeding vanaf 2025 moet nu voldoende zekerheid bieden om toch de sprong te wagen.(6)

Hoewel de CRM in principe technologieneutraal is, vereenvoudigen velen het tot een subsidie voor nieuwe elektriciteitscentrales op fossiel aardgas.

Dat doet natuurlijk de wenkbrauwen fronsen. Nieuwe fossiele centrales in tijden van voortdurend harder luidende klimaatalarmen? Het zou toch zeker veel verstandiger zijn om de twee laatst gebouwde nucleaire reactoren wat langer open te houden? Dat zou de nood aan gascentrales inderdaad verminderen, zonder ze echter volledig te kunnen vermijden. Maar je zou denken dat het in ieder geval de uitstoot van veel CO2 zou vermijden. Onderzoeksinstelling EnergyVille berekende zo dat de verlenging van de levensduur van 2 nucleaire reactoren met 10 of 20 jaar respectievelijk 25 of 45 miljoen ton CO2 vermijdt in België.

Maar klopt dat wel?

Elektriciteitsproductie valt niet onder de nationale klimaatdoelstelling

Het antwoord begint relatief eenvoudig. In de Europese Unie hebben lidstaten enkel klimaatdoelstellingen voor sectoren die niet onder de Europese CO2-emissiehandel vallen. De emissiehandel is een manier om de grote industrie en de elektriciteitsproductie een kost aan te rekenen voor hun CO2-uitstoot. Nationale overheden hebben enkel directe verantwoordelijkheid voor sectoren als gebouwenverwarming, landbouw, transport en afvalverwerking. Nieuwe elektriciteitscentrales bouwen op fossiele brandstoffen brengt de nationale klimaatdoelstelling dus niet in gevaar, want ze vallen er simpelweg niet onder.

Absorbeert de CO2-handel bijkomende uitstoot?

Hier wordt het wat ingewikkelder.

In Europa moeten grote elektriciteitscentrales emissierechten kopen voor de CO2 die ze uitstoten. Die rechten zijn wat de term impliceert: zonder emissierechten kunnen ze geen CO2 uitstoten en dus ook niet draaien. Het idee is dat door de kost die het systeem op CO2 plakt, bedrijven een economische impuls krijgen om minder uit te stoten en te investeren in alternatieven. Kernenergie en hernieuwbare energie zijn klimaatneutraal en moeten daarom geen emissierechten voorleggen.

De emissiehandel startte in 2005, onderging vele aanpassingen, en is niet perfect. Maar de prijs van een ton uitgestoten CO2 ligt momenteel op €32, en dat is een historische piek.(7) Het belangrijkste aspect van de emissiehandel is eigenlijk niet eens de prijs van CO2, maar het plafond op de totale toegelaten uitstoot. Dat plafond neemt stelselmatig af in overeenstemming met het Europese lange termijn doel. Het bepaalt hoeveel emissierechten er in totaal in circulatie zijn.

Daarom redeneren sommigen dat het toevoegen van nieuwe fossiele elektriciteitscentrales er niet toe doet onder de emissiehandel. De extra uitstoot door de nieuwe centrales zal de prijs van CO2 in het systeem opdrijven. Meer vervuilende centrales zien hun kosten stijgen, draaien minder en stoten dus minder uit. Het nettoresultaat is nul.

Bochten in de Europese emissiehandel

Een groep aan de universiteit van Leuven nuanceert deze redenering.(8) Een van de recentste innovaties in de Europese emissiehandel is een soort buffer die overtollige emissierechten uit circulatie neemt. Dat is een oplossing voor een oud zeer: het overaanbod aan emissierechten. Als gevolg van economische crisissen, technologische vooruitgang en hard lobbywerk door de industrie zijn er in de Europese emissiehandel veel te veel rechten in omloop. Dat zorgt ervoor dat de uitstoot niet snel genoeg daalt. De buffer haalt overtollige emissierechten uit circulatie, en vernietigt die na verloop van tijd.

Het is een technisch proces, maar het komt erop neer dat de buffer de CO2 prijs laat stijgen en de emissies zo sneller dalen. Dat is geweldig. Alleen komt dit met een keerzijde: het maakt de markt minder voorspelbaar en transparant. Nieuwe Belgische gascentrales zullen zo effectief leiden tot een verhoogde Europese uitstoot. Ergens tussen 2 en 36 miljoen ton. Dit is respectievelijk 0,005% en 0,08% van de 44 miljard emissierechten die in circulatie komen. Dat is niet veel, maar iedere ton extra uitstoot is er natuurlijk een te veel.

Breng de emissiehandel in lijn met klimaatneutraliteit

We staan lang stil bij de emissiehandel omdat die zo bepalend is voor de impact van de kernuitstap op het klimaat. De Europese Commissie herziet dit jaar de emissiehandel, om die in lijn te brengen met het plan om Europa tegen 2050 klimaatneutraal te maken. Waarschijnlijk zal de Commissie voorstellen om het plafond nog sneller te laten zakken en eenmalig een grote hoeveelheid overtollige emissierechten te schrappen. KUL experten verwachten ook dat de emissiehandel na 2030 de buffer zal schrappen. Dat zou de extra uitstoot door nieuwe gascentrales aan de lage kant van de eerdergenoemde vork laten vallen.

Het staat buiten kijf dat dit een bijzonder belangrijke herziening is. De gevolgen zullen veel groter zijn dan deze van de Belgische kernuitstap. Dit proces verdient dan ook navenant meer aandacht. Of zoals een ngo expert het verwoordde: ‘Als we slechts een deel van de Belgische energie die naar het debatteren over de kernuitstap gaat, zouden kunnen afleiden naar de emissiehandel, dan worden de factoren voor de klimaatimpact groter dan wat er op het spel staat in de kernuitstap’.

Toekomstbestendig investeren

Betekent dit dat het er allemaal niet toe doet en dat België maar gascentrales bij kan bouwen? Natuurlijk niet. Het is veel toekomstbestendiger om te investeren in hernieuwbare energie, opslag en flexibiliteit in het systeem.

De huidige Belgische kerncentrales zijn niet in staat om de nodige flexibiliteit aan de dag te leggen als de rest van de stroom komt van variabele bronnen als wind en zon. Ze kunnen wel een beetje op- en afregelen, maar enkel ten koste van hun economische rendabiliteit en niet zoveel als we eigenlijk nodig zullen hebben. Ze veranderen zo binnen de kortste keren van een solide fundering in een blok aan het been van de energietransitie.

Dat is misschien vandaag nog niet aan de orde. Want België heeft nog maar bescheiden aandelen zon en wind. Volgens Elia lag dat aandeel in 2020 op 19%.(9) Tegen 2030 zou dat aandeel echter oplopen tot ongeveer 50%. Het Federaal Planbureau(10) en EnergyVille(11) berekenden dat een potentiële levensduurverlenging van 2 nucleaire reactoren een kleine maar reële negatieve impact zou hebben op de groei van met name zonne-energie. Die negatieve impact zal verhogen naarmate de nucleaire en hernieuwbare productieprofielen meer en meer in botsing komen met elkaar. Dit hoeft niet het einde van de wereld te betekenen. Maar het zou wel een suboptimale overinvestering in productiecapaciteit betekenen. Verspilling van geld met andere woorden.

Dan zijn gascentrales interessanter voor het energiesysteem. Ze zijn flexibel en stuurbaar. Ze zullen daarom waarschijnlijk essentieel zijn om lange koude periodes te overbruggen daar waar we niet op de zon of de wind kunnen rekenen, de zogenaamde Dunkelflaute. Alleen mogen ze dan natuurlijk niet op fossiel aardgas draaien. Het lijkt dan ook aangewezen om iedere bestaande en zeker iedere nieuwe gascentrale via de milieuvergunning op te leggen om tegen een bepaalde datum, bijvoorbeeld 2035, op hernieuwbaar gas te draaien en klimaatneutraal te zijn. Dat kan rechtstreeks op waterstof, op biogas of op van waterstof afgeleid groen gas, al naar gelang welk hernieuwbaar gas beschikbaar is. De Waalse overheid speelt naar verluidt met het onzalige idee om gascentrales op te leggen dat ze uitgestoten CO2 moeten opvangen en wegbergen. Dit is echter onmogelijk duur voor gascentrales.

De mens in het verhaal

We hebben hier gefocust op energie en klimaat, en veel minder stilgestaan bij de mens. Nochtans verdient die natuurlijk een volwaardige plaats. Macro-economische simulaties zoals het Planbureau die doet tonen meestal dat de energietransitie netto een beetje meer jobs creëert dan er verdwijnen. Maar daaronder zitten grote verschuivingen in sub sectoren en vele individuele verhalen. We mogen de impact op bedrijven die moeten uitfaseren niet onderschatten. Zeker niet in economisch minder gunstige regio’s. Het Luikse verhaal verschilt bijvoorbeeld sterk van de situatie in de Antwerpse haven.

Alle investeringen komen met een kostprijs –meestal ook met baten. De impact daarvan op de energieprijzen voorspellen is geen eenvoudige oefening. De meeste waarnemers verwachten na 2025 een stijging van de energiecomponent in de elektriciteitsfactuur. Maar die factuur bestaat momenteel vooral uit heffingen en toeslagen. Er valt dus veel te zeggen voor een lastenverschuiving, bijvoorbeeld richting fossiele energie. Al komen ook daar belangrijke sociale herverdelingsvraagstukken bij kijken. Hoe dan ook lijkt het verstandig om zoveel mogelijk te vermijden dat we alternatieven voor de kerncentrales moeten subsidiëren.

Daarom is het zeer belangrijk dat Elia de inschatting van de kloof in 2025 herhaalt en verbetert. Dit staat gepland in 2021. Net zo belangrijk is dat de federale en gewestregeringen samenwerken om de kloof zo klein mogelijk te maken. Ze moeten en kunnen ook samenwerken om te zorgen voor een rechtvaardige job transitie van geïmpacteerde werknemers en de toeleiding van nieuwe arbeidskrachten die de schouders te zetten onder de energietransitie.

Tenslotte

Klimaatzorgen gebruiken tegen de Belgische kernuitstap vormen geen sterk argument. Dat neemt niet weg dat we er goed aan doen om de kerncentrales zo veel mogelijk te vervangen door opslag, vraagsturing en hernieuwbare energie. In het bijzonder is windenergie interessant omdat in onze contreien de tussenseizoenen en de winter het meest windrijk zijn en dit ook net de periodes zijn waar we de meeste stroom nodig hebben.

Tegelijk staat er ondertussen een steeds langere rij investeerders klaar om gascentrales te bouwen. Samen zouden ze al twee keer zoveel vermogen kunnen leveren dan wat Elia berekent nodig te hebben in 2025.(12) Het is afwachten hoeveel projecten er daarvan zullen doorgaan, en zeker hoe het dossier van de capaciteitsvergoeding uit de Europese beoordeling zal komen. Hoe dan ook lijkt het waarschijnlijk dat er minstens enkele nieuwe gascentrales bij zullen komen. Leg die een verplichting op om ten eerste zo energie-efficiënt mogelijk te werken, en dus ook warmte te leveren, en ten tweede zo snel mogelijk op hernieuwbaar gas te draaien.

Tenslotte kan de beleidsfocus verbreden naar maatregelen die een structureel verschil maken. In België zorgen bijvoorbeeld een betere markt voor vraagsturing en flexibiliteit. Inzetten op een gecoördineerde en kostenefficiënte uitbouw van offshore wind met alle Noordzeelanden samen, de Europese emissiehandel in lijn brengen met de doelstelling van klimaatneutraliteit: stuk voor stuk dossiers waar België een sleutelrol in Europa kan spelen.

Bram Claeys

Voetnoten:

1. 31 januari 2003. Wet houdende de geleidelijke uitstap uit kernenergie voor industriële elektriciteitsproductie, http://www.ejustice.just.fgov.be/mopdf/2003/02/28_3.pdf#Page55
2. https://www.dekamer.be/FLWB/PDF/50/1910/50K1910004.pdf
3. In 2012 stelde energieminister Wathelet voor om gascentrales aan te besteden, samen met een aangepaste uitfaseringskalender voor de kerncentrales
4. https://www.elia.be/en/news/press-releases/2021/01/20210107_belgium-s-electricity-mix-in-2020
5. Elia, Adequacy and flexibility study for Belgium, 2019, https://www.elia.be/nl/nieuws/persberichten/2019/06/20190628_press-release-adequacy-and-flexibility-study-for-belgium-2020-2030
6. De CRM verdient een eigen uitgebreide discussie die ons hier te ver zou leiden. De Europese Commissie startte in oktober 2020 een diepteonderzoek van de Belgische CRM. Die kan pas in werking treden na goedkeuring door de Commissie.
7. https://ember-climate.org/data/carbon-price-viewer/
8. https://www.kuleuven.be/metaforum/pdf/visieteksten/2020-een-duurzame-energievoorziening-voor-belgie
9. https://www.elia.be/en/news/press-releases/2021/01/20210107_belgium-s-electricity-mix-in-2020
10. https://www.plan.be/publications/publication-1755-en-
11. https://www.energyville.be/pers/energyville-lanceert-aanvullende-systeemscenarios-voor-elektriciteitsvoorziening-belgie-2030
12. https://www.tijd.be/ondernemen/milieu-energie/co-opvangen-maakt-elektriciteit-fors-duurder/10272450.html