De veelbekeken tv-reeks op Eén ‘Zorgen voor mama’ en het boek ‘De achterblijvers’ volgen beide een aantal gezinnen. In ‘Zorgen voor mama’ ligt de focus op moeders in armoede, in ‘De achterblijvers’ gaat het om lagere middenklasse die maar één tik nodig heeft om in diezelfde ellende te verzeilen. We brachten Claudia Di Vaio, sociaal werker uit ‘Zorgen voor mama’ en Geert Schuermans, auteur van ‘De achterblijvers’, samen voor een gesprek.

TEKST AN-SOFIE BESSEMANS

FOTO KURT LIEFSOONS

Claudia Di Vaio is sociaal werker bij Opgroeien, het vroegere Kind en Gezin. ‘Een grote groep mensen in Vlaanderen leeft in armoede’, begint ze. ‘Het programma wil de dagelijkse worsteling van mensen laten zien, hun krachten en kwetsbaarheden. We wilden ook dat de kijker zich met hen kon verbinden.’

Auteur Geert Schuermans is socioloog. ‘Ik wilde in mijn boek de groep net boven die armen tonen. Ook over mensen uit de lage middenklasse bestaan veel vooroordelen. Er wordt vaak over hen gesproken, maar we laten hen niet aan het woord. Niemand kijkt naar wat die mensen kunnen. Het gaat nochtans om een gigantische groep: tel de armen en die lage middenklasse samen en je komt aan drie miljoen mensen in ons land.’

Wat treft jullie het meest aan de verhalen van de mensen die je volgde?

Di Vaio: ‘Ik zie elke dag hoe ze nooit de keuze hebben. Armoede is een voltijdse baan. Je moet van alles, er komt veel papierwerk en stress bij kijken. Schaamte soms ook, omdat je er niet bij hoort. Je kunt niet kiezen hoe je woont, je mag al van geluk spreken als je een dak boven je hoofd en eten hebt. Je moet je continu in bochten wringen en excuses uitvinden: waarom heb je dit gedaan, waarom heb je dat niet gedaan? Dat is heel slopend: het tast je mentale bandbreedte aan, jezelf als persoon, je gezin. Het leidt vaak tot spanningen.’

Schuermans: ‘Mij treft het vooral dat armoede voortkomt uit ons systeem, maar vaak wordt voorgesteld als een individuele verantwoordelijkheid. Iedereen van ons maakt fouten. Stel: je huis brandt af en je brandverzekering was niet in orde. Vervolgens blijft er een ziekenhuisfactuur liggen. Voor je het weet kom je in een spiraal van schulden. Niet iedereen heeft dezelfde hulpbronnen. Ik kan een brief lezen, mijn vrouw is juriste, we kunnen rekenen op ons netwerk. Dat stelt mij in staat om problemen op te lossen.’

Is werk de uitweg uit armoede?

Schuermans: ‘Werk geeft mensen een hoger inkomen, het kan hen zelfvertrouwen geven en een netwerk. Maar niet elke baan is de oplossing: een job moet goed betaald zijn, moet zekerheid bieden, je moet er rechten mee kunnen opbouwen. Langs alle kanten staan die pijlers onder druk. In plaats van dat op te lossen, heeft de politiek – ook progressieve partijen – een peperduur controleapparaat uitgebouwd dat van wantrouwen uitgaat. Neem Sofie in mijn boek. Zij neemt noodgedwongen uitzendcontract na uitzendcontract aan, en in volle coronacrisis moet ze nog sollicitatie-bewijzen voorleggen. Als we mensen niet met een straf bedreigen, zouden ze niet willen werken. Maar dat misverstand maakt wel dat mensen onder enorme druk gezet worden om slecht betaald, weinig kwaliteitsvol werk aan te nemen. Op die manier heeft de actieve welvaartsstaat het leven van mensen aan de onderkant enorm verslechterd: Ik vind het dan ook hemeltergend dat zogezegd linkse partijen ook vandaag nog steeds liever de plichten van mensen benadrukken, dan het over rechten te durven hebben.’

Di Vaio: ‘Werk geeft structuur aan je leven. Maar wat als je kind ziek is en je kunt niet op een partner terugvallen? Dan heb je opnieuw een probleem. Het is belangrijk dat je je werk kunt afstemmen op je situatie. We moeten drempels wegnemen. Betaalbare en flexibele kinderopvang kan helpen, en meer mogelijkheden om te leren op de werkvloer. Kijk naar Ellen in ‘Zorgen voor mama’ die ervan droomt om zich bij te scholen. Hoe moet zij dat waarmaken? Ze heeft haar inkomen nodig om te overleven, heeft niemand om op haar kinderen te passen, geen laptop of computervaardig-heden. De verwachtingen liggen erg hoog. En tegelijk is het zo belangrijk dat mensen hun werk gráág doen.’

Jullie zien heel wat hefbomen om mensen een beter leven te geven. Wat zijn de belangrijkste?

Di Vaio: ‘Heel wat gezinnen hebben geen goede huisvesting. Een goede thuis hebben is zo belangrijk. In Hasselt wacht je tien tot twaalf jaar op een sociale woning. Een woning op de privémarkt neemt een enorme hap uit je budget. Met een laag of onzeker inkomen trek je altijd aan het kortste eind.’

‘Hulp moet ook toegankelijker zijn, minder versnipperd en op het juiste moment komen – de wachttijden zijn vaak enorm. Vanuit Kind en Gezin kom ik bij gezinnen thuis omdat er een kindje is geboren. Je stoot dan op problemen die verder reiken dan je tijd en je feitelijke opdracht toelaten. Wat je op tv ziet, is maar een fractie van wat ik doe als sociaal werker. En als sociaal werkers zouden we nog meer willen doen. Helaas zijn er niet voldoende tijd en middelen.’

Schuermans: ‘Ik zou gaan voor veel hogere uitkeringen. De zekerheid dat je rondkomt, zorgt voor rust in je hoofd. Als je dat hebt, kom je veel sneller tot vooruitgang. We zien armoedebestrijding in Vlaanderen te veel als hulpverlening. Het punt is herverdeling, anders is het geen armoedebestrijding. De basis is het geldtekort. Je hoort vaak dat mensen niet genoeg veerkracht zouden hebben. Maar mensen hebben veerkracht! Alleen wordt die veerkracht te veel belast. Dat kunnen we oplossen door het geldprobleem weg te nemen. Veerkracht wordt stilaan een excuus voor politici die niet aan herverdeling willen doen. We moeten opletten voor psychologisering van armoede. Armoede gaat over hoe we de samenleving vormgeven. Waarmee ik zeker niet wil zeggen dat hulpverlening of psychische zorg niet van belang zijn.’

‘In Hasselt wacht je tien tot twaalf jaar op een sociale woning. Een woning op de privémarkt neemt een enorme hap uit je budget. Met een laag of onzeker inkomen trek je altijd aan het kortste eind’ - Claudia Di Vaio

Geert, jij botste vaak op politieke onverschilligheid.

Schuermans: ‘De mensen in mijn boek haken politiek af. Ze hebben het gevoel dat het beleid hen niet ziet of zelfs tegenwerkt. Ik denk dat ze daar zelfs gelijk in hebben. De ene maakt zich daar boos om, de ander is gelaten en denkt hij geen recht van spreken heeft omdat hij niet lang gestudeerd heeft. Is dat democratie? Mijn advies aan politici is: ga de wijken in. Spreek met mensen, luister naar wat flexibiliteit betekent voor wie geen lange opleiding heeft gehad. We hebben de mond vol over participatie, maar al te vaak is het enkel op maat van mensen uit hogere inkomensgroepen. Hoe raakt iemand die in ploegen werkt of voor zijn gezin moet zorgen op een buurtvergadering? Ik geloof wel dat politici iets doen als de verhalen tot bij hen raken.’

Di Vaio: ‘Ook veel gezinnen bij wie ik kom, voelen zich door de politiek in de steek gelaten. Het programma heeft wel wat lokale solidariteit opgebracht. Sommige mama’s kregen brieven in de bus van mensen die hen graag hulp aanbieden. Maar politiek blijft het veel te stil. Het tv-programma behaalde 800 000 kijkers in Vlaanderen, maar er zijn slechts een paar parlementaire vragen rond gesteld. Hopelijk is dit meteen het begin van meer aandacht voor de impact van armoede.’

‘Mijn advies aan politici is: ga de wijken in. Spreek met mensen, luister naar wat flexibiliteit betekent voor wie geen lange opleiding heeft gehad’ - Geert Schuermans

Dit artikel verscheen in Visie van 1 juli 2021. 'Zorgen voor mama' is te (her)bekijken op VRT NU, 'De achterblijvers' werd uitgegeven door EPO.